کتاب جعبه سیاه

کتاب جعبه سیاه نگاهی نو انداخته است به یادداشت‌های امیر اسدالله علم که سید محمدحسین راجی که چاپ اول آن را با همکاری انتشارات معارف در سال 1399 روانه بازار کرده است.

معرفی کتاب جعبه سیاه

خاطرات و یادداشت‌های علم توسط خودش به صندوق اماناتی در اروپا سپرده شده.
این یادداشت‌ها سال‌ها بعد توسط علینقی عالیخانی، وزیر دارایی او، در خارج از ایران ویراستاری شده و نشر یافته است.
از این روی، این اثر از شائبۀ دخالت فرآیند‌های سیاسی در تولید و انتشار، به‌دور مانده است.

کتاب جعبه سیاه به بررسی این خاطرات علم به‌صورت موردی و عنوانی می‌پردازد و به اسناد و یادداشت‌ها استناد می‌کند. نثر کتاب بسیار روان و راحت است و ژانر تاریخی از نوع تاریخ انقلاب اسلامی دارد.

اینکه افرادی که در اطرافش قرار گرفتند به منافع خویش می‌اندیشند و خود شاه نیز، آگاهی لازم را برای ادارۀ امور کشور ندارد و اهل مشورت نیز نیست.

از مسائل مهم بررسی‌شده در کتاب جعبه سیاه، سوء مدیریت و شیوه دیکتاتوری دولتمردان در رژیم پهلوی است.

علم در کتاب جعبه سیاه خاندان پهلوی را نیز بررسی می‌کند. او درباره رضاشاه می‌گوید: «از ترس اینکه غربی‌ها به او عقب‌افتاده نگویند، دست به هر اقدامی می‌زد. حتی ناموس خودش را سربرهنه به نمایش می‌گذاشت.»

ملکه مادر با وجود سن زیادش اشتهای سیری‌ناپذیری در رفاه‌طلبی داشته است. اشرف پهلوی، خواهر دوقلوی محمدرضا، به دورویی و جمع مال شهره بود و بسیار شیفتۀ قدرت بود. فرح پهلوی، همسر شاه، که از ویژگی‌های شاخصش عوام‌فریبی را نام برده است. گرچه اقدامات زیادی در اختلاس و فساد اقتصادی نیز دارد.

چرایی و اهمیت خرید کتاب جعبه سیاه

خرید کتاب جعبه سیاه و خواندن آن را به همه کسانی که به تاریخ ایران و ناگفته‌های رژیم پهلوی از زبان خودشان علاقه دارند توصیه می‌کنیم.
از جمله ویژگی‌هایی که در جعبه سیاه بررسی می‌شود:

• ویژگی‌ها و ماهیت درونی رژیم پهلوی
• اقدامات و کارها و تصمیمات حکومتی
• بررسی برخی نکات شاخص شخصیتی خاندان پهلوی
• اشاره به فساد اخلاقی درباریان با ذکر اسناد از زبان خودشان
• ضعف‌های اداری و حکومتی و بی‌کفایتی شاه و درباریانش در اداره کشور و وابستگی به بیگانگان
• عقب‌ماندگی کشور در همۀ عرصه‌ها از جمله بهداشت و علم.

یکی از منابع مهم برای درک ماهیت رژیم پهلوی و ویژگی آن دوره، مجموعه هفت‌جلدی یادداشت های امیر اسدالله علم است؛ وزیر دربار محمدرضا پهلوی که از آشکار و نهان‌شان اطلاع داشت.

البته که علم در همۀ یادداشت‌هایش به دخترش، رودی، وصیت کرده بود که به‌هیچ‌عنوان در زمان حیات خود و اربابش و برپایی رژیم پهلوی این اسناد منتشر نشود و شاید ۵۰ سال بعد از تاریخ حضور علم، آن‌ها را به چاپ برساند.
همسر اسدالله علم، خواهرشوهر اشرف پهلوی بود. ازاین‌رو، ارتباط تنگاتنگی با دربار داشت. از طرفی، با داشتن روابطی فراتر از دربار با شاه از مخفی‌ترین مسائل و اسرار شاه و خاندان پهلوی آگاه بود.
علم در خاطراتش از خود شخصیتی منجی و دوستدار واقعی ملت ایران نشان داده و در تعریف و تمجید از شاه کم نگذاشته است.
از جمله نکاتی که با خرید کتاب جعبه سیاه خواهید فهمید، این است که دربار پهلوی و حکومتگران افرادی فاسد معرفی می‌شوند که امیدی به اصلاح آن‌ها نیست و از شاه به‌عنوان دیکتاتور یاد می‌کند.

گزیده کتاب

چهارشنبه ۱۷ ۱۳۵۴” والاحضرت ثریا عریضه تقدیم کرده و استدعای خانه در پاریس کرده بودند امر فرمودند: «ترتیب آن را بده.»
یکشنبه ۱۲دی۱۳۹۲ «قدری راجب حضرت همایونی صحبت کردیم که ترتیبات دختر بازی ایشان در کیش فراهم شده.
قدریخوشحال شدند.عرض کردم دو نفری که انتخاب شدن از بهترین دختران اروپا هستند.»
سه شنبه ۱۸ آذر ۱۳۴۸” ناهار مهمان والاحضرت اشرف بودم با روسا و مسئولین و وزرا که فکری برای تهیه پول مبارزه با بی سوادی بکنیم
چون گفته ایم حدود ده سال دیگر بی سوادی را ریشه کن خواهیم کرد
و حالا حساب میکنیم که ۷ سال دیگر بیسوادها دوبرابرعده فعلی خواهند بود.”

نقد کتاب جعبه سیاه

آنچه بنظر می‌آید این است که کتاب جعبه سیاه تقریباً خلاصه‌ای کوتاه از یاداداشت‌های هفت‌جلدی اسدالله علم است.
به‌نوعی در همۀ کتاب نقل همان یاداشت‌ها آمده است و شاید بهتر بود کمی از نگاه دیگر درباریان به نقادی شخصیت علم و کارها و اقدامات او پرداخته شده و زوایای شخصیتی و کاری او را بررسی کند.
چراکه درواقع این یادداشت‌ها را می‌توان جزو مهم‌ترین اسناد به‌جامانده از دوران پهلوی دانست که نقد و تحلیل‌های فراوانی بر آن وارد است.
نکته مفید کتاب جعبه سیاه فصل بندی و عنوان بندی آن است و بگونه ای دیگر همین خلاصه گویی برای کسانی که وقت و انگیزۀ کافی جهت مطالعه کتاب هفت جلدی اصلی را ندارند مفید است.